زیبایی‌شناسی اعتراض، به مثابه راهکاری در عدالت ترمیمی

✍️ این یادداشت تقدیم می‌شود به «بهاره هدایت»، که از سال‌ها پیش ایده‌ی توجه به «زیبایی‌شناسی اعتراض» را با نگارنده در میان گذاشت.

#A 398

آرمان امیری @armanparian - در دانش حقوق، مبحثی وجود دارد با عنوان «عدالت ترمیمی» که تلاش دارد تمرکز دستگاه قضایی را از مجازات مجرم، به سمت ترمیم آسیب‌های وارد شده بر قربانیان سوق دهد. پیشتر پرسش اصلی این بود که: «فرد مجرم/قاتل را چطور مجازات کنیم؟» در بحث عدالت ترمیمی، پرسش تکمیلی این است که «برای بازماندگان و آسیب‌دیدگان جرم چه کار می‌توان کرد که زخم‌هایشان بیشتر التیام پیدا کند»؟



وقتی معنای جرم را گسترده‌تر کنیم، ضرورت‌ها و اشکال مختلف عدالت ترمیمی آشکارتر می‌شوند. جنگ‌ها هم نوعی جرم و آسیب هستند. جنگ را می‌شود متوقف و عاملان آن را محاکمه کرد. اما آسیب‌های به جای مانده در ذهن و خاطره‌ی قربانیان و بازماندگان یک پروژه‌ی اجتماعی بسیار بزرگ‌تر است. عین همین مساله را می‌توان در تجربه‌ی مبارزات انقلابی مشاهده کرد. دیکتاتورها در نهایت سقوط می‌کنند و گاه عوامل و مزدوران‌شان هم محاکمه می‌شوند، اما آیا همین مساله برای ترمیم زخم‌های قربانیان کافی است؟

این روزها که ما با امواج سهمگینی از اخبار ناگوار مواجهیم، بیش از هر زمان به پرسش‌های مشابهی برخورد می‌کنیم. شاید از خود بپرسیم: با بانیان و عاملان این حجم از جنایت و سبعیت چه باید کرد؟ اما هرچه بیشتر پرسش‌ها را از دریچه‌ی نگاه به جنایت‌کاران طرح کنیم، پاسخ‌های کمتری خواهیم یافت. هیچ مجازاتی و عقوبتی این زخم‌های عمیق را جبران نخواهد کرد. تصور شدت بخشیدن به مجازات، تنها ما را به نوعی پلشتی نشت کرده از عوامل استبداد آغشته می‌کند و بی‌آنکه مرهمی بر زخم‌هایمان باشد، خدشه‌های بیشتری بر وجدان انسانی‌مان وارد خواهد کرد.

از سوی دیگر، یکی از اولویت‌ها و ضرورت‌های زمانی ما، جلوگیری از تداوم سرکوب و کاهش آسیب‌های بیشتر است. یعنی شکل دادن به شیوه‌ای از اعتراضات که برای توقف ماشین خشونت، بیشترین اثرگذاری و کمترین عوارض را در پی داشته باشد؛ حتی‌المقدور در گستره‌ی بیشتری از شهروندان قابل تکثیر باشد و البته صدا و پیام آن هرچه آشکارتر به گوش جهانیان برسد.

به گمان من، مساله‌ی «زیبایی‌شناسی اعتراضات»، نقطه‌ای است که همزمان می‌تواند هر دوی این دغدغه‌های کوتاه مدت و بلندمدت را هدف قرار دهد. مساله‌ای که اتفاقا از بدو شکل‌گیری جنبش اخیر به خوبی شاهد آن بودیم: مجموعه‌ی گسترده‌ای از آثار هنری، شعرها، ترانه‌ها، کلیپ‌ها و پوسترهای جنبش، همه مصادیقی از توجه معترضان به امر زیبایی‌شناسی اعتراضات بوده‌اند که پیشتر هم وجود داشته، اما در جنبش اخیر با ابتکاراتی خلاقانه وارد مراحل جدیدی شده است.

ایده‌ی بریدن مو که از زنان معترض شروع شد و حتی تا ورزشکاران مرد هم گسترش پیدا کرد یکی از موفق‌ترین تجلی‌های خلاقیت در امر زیبایی‌شناسی اعتراضات بود؛ اما اگر بخواهیم این شیوه از اعتراض را به مساله‌ی «عدالت ترمیمی» پیوند بزنیم، باید به نمونه‌های دیگری همچون واکنش به مرگ «خدانور لجه‌ای» اشاره کنیم. جایی که معترضان سعی کردند تا با اشاره به رقص خدانور، یا صحنه‌ی دردناک بسته شدن او به میله‌های پرچم، در عین حال که اعتراض‌شان را مطرح می‌کنند، به نوعی یاد و خاطره‌ی او و هم‌دلی‌شان با بازماندگان‌اش را به نمایش بگذارند. موردی که با دست‌مایه قرار گرفتن کلیدواژه‌ی «خدای رنگین کمان» هم شاهدش بودیم و علاوه بر رویکرد اعتراضی، پیامی هم‌دلی‌برانگیز و شاید التیام‌بخش برای خانواده‌ی «کیان پیرفلک» به همراه داشت.

سنت حضور در مجلس ترحیم درگذشتگان، کهن‌ترین شیوه از همراهی عمومی برای هم‌دلی با داغ‌دیدگان است. دیدار و عیادت از خانواده زندانیان شیوه‌ای مدرن‌تر و متناسب با فضای مبارزه علیه رژیم‌های دیکتاتوری است. همه‌ی این شیوه‌ها همچنان جریان دارند اما توجه بیشتر به وجوه زیبایی‌شناسی، نه تنها می‌تواند کارکردهای ترمیمی این کنش‌ها را افزایش دهد، بلکه با افزایش احتمال بازتاب‌های خبری، در کنار وجه ترمیمی، وجوه اعتراضی کنش را نیز تقویت می‌کند.

در کوران یک مبارزه‌ی طولانی و طاقت‌فرسا، هزینه‌هایی که یک جامعه می‌پردازد بسیار فراتر از شمار کشته شدگان یا زندانیان است. به ازای هر قربانی، حداقل یک خانواده در معرض فروپاشی قرار می‌گیرد و شمار آنان که تنها با پی‌گیری اخبار آسیب می‌بینند قابل سنجش نیست. تمام این نوشته که همچون حال پریشان نگارنده‌اش ناقص و الکن شده، دعوتی است به هم‌فکری در باب توجه به همین جنبه از کارکردهای اعتراض؛ شاید بدین معنا که با پررنگ کردن خلاقانه‌ی ویژگی‌های شخصی قربانیان، بازماندگان آنان را صریح‌تر مخاطب هم‌دلی قرار دهیم و حتی‌المقدور از متلاشی شدن بیشتر جامعه جلوگیری کنیم.


کانال «مجمع دیوانگان»
@DivaneSara
اینستاگرام «مجمع دیوانگان»
.